Doğan YÜCEL / Bosna Hersek
Mimari eserler bânîlerinin fikrî ve zihnî anlayışlarıyla inşa edilir. Husûsen mabet, türbe, şadırvan gibi dini bir hüviyete sahip yapılarda bu hal çok daha açık seçik görülür. Yüzyıllardır iyi bir yapı kullanışlı, sağlam ve estetik olmasıyla ölçülür. Her üçünü de bir arada toplayan yapılar “usta işi” kabul edilir. Bina ve yapılar her şeyden önce birer hendesî üründür. Matematik ve geometriyi iyi bilmeyi gerektirir. Aynı zamanda toplumun sosyal bir ihtiyacını da karşılaması beklenir. Bu yönleriyle mimari şaheserlerin vücuda getirilmesi büyük çoğunlukla çift yönlü, yani hem cebirden ve hem de sosyal bilimlerden anlamakla mümkün olur.
Geometrik bir şekilde olan mimari yapılarda onu inşa edenlerin inanç dünyalarının tesirleri görülür. İslâm ve Türk mimarisinde belli sayılar üzerinde sıkça durulmuştur. Buna dair Schimmel’in (1991) “Sayıların Gizemi” isimli eserinde epeyce örnek bulunmaktadır. Uzak Doğu inançlarından semavî dinlere kadar bütün inanç ve dinlerde bu tesir müşahede edilmektedir.
Bu yazıda Türk ve İslam mimarisinde altı “6” rakamı üzerinde durulacaktır. Öncelikle altı “6” rakamının İslam tasavvuf ve dini ıstılahatında kazandığı mânâ dünyasına kısaca temas etmekte fayda var.
Altı sayısı, üç boyutlu olan dünyanın ön, arka, alt, üst, sağ ve sol olmak üzere altı yönüne (şeş cihet) işaret eder. Bu dünyanın üç boyutu ve altı tarafına hâkim olmayı da ifade eder. Aynı zamanda imanın altı rüknüne ve dört halife ile Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin (r.a) efendilerimizi simgeler. Yer ve gök altı günde yaratılmıştır (Araf 7:54; Hud 11:7; Yunus 10:3; Furkan 25:59; Secde 32:4; Kaf 50:38; Hadid 57:4). Âşık Paşa meşhur Garib-nâmesini (730h/1329-30) 1-10 arası sayıları işlediği 10 destan şeklinde tertip etmiştir. Çelik, (2019) Âşık Paşa’nın eserindeki altıncı kısım olan altıya “6” dair işlediği kısmı çalışmasında özetlemiştir. Âşık Paşa eserinde İslam dini ve İslam tasavvufunda altı sayısının işaret ettiği veya simgelediklerini manzum bir dille anlatmıştır.
Schimmel “Gerçekten de doğudaki ideal, inşa edici ilke olarak gözükür, en açık örnekleri, ilk zamanlardan beri görenleri hayran bırakan petek ve kar tanesidir. Daha da çarpıcı olan, kimyager Kekule’nin rüyada keşfettiği benzin halkasının moleküler yapısıdır: Ce.16.” (1991, s. 139) ifadelerini kullanır. Kur’ân-ı Kerim’deki “Ve rabbin bal arısına şöyle ilham etti: Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kurdukları çardaklardan kendine yuvalar edin.” (Nahl, .16: 68) ayetinin tefsirinde:
Bal arısı, yuvasını (petekleri) altıgen şeklinde yapar. İbn-i Arabî, Allah Teâlâ’nın bal arısında yaratmış olduğu en ilgi çekici şeyin, ona peteğini altıgen şeklinde yapmasını ilham et¬mesi olduğunu söylemektedir. Bu sayede bal arılarının evleri ade¬ta bir tek parçaymış gibi birbirlerine yapışırlar. Oysa üçgenden ongene kadar olan şekiller birbirlerine bitiştirilemezler ve araların¬da boşluk kalır. Bundan sadece altıgen müstesnadır. O benzerle¬riyle bir araya getirildiğinde, adeta bir parçaymış gibi birbirine geçirilebilir. Gerçekten de bal arısının yapmakta olduğu yuvayı akıl sahipleri aletlerle bile zor yapabilirler.” (Arslan, 1995, s. 426) ifadeleriyle zehirli bir böcek türü olan arının peteğini inşa ederken en uygun form olan altıgen mimariyi kullanışı üzerinde durulmaktadır.
Hz. Süleyman’ın (a.s) yüzüğü de birbirine simetrik iki trigonun (müselles) karşılıklı konulmasından oluşan bir altıkenardır. Hz. Süleyman’ın (a.s) dünya hâkimiyetine telmihen özellikle Osmanlı’da sultan sarayları ve paşa konaklarının tezyinatında bolca müseddes (altıkenar) kullanılmıştır. Bu altıkenarlar bir nevi hâkimiyet mührü addedilmiştir. Yine sultan ve paşaların inşa ettirdiği camilerde de bu şeklin pencere kafeslerinde, duvar tezyinatlarında vb. bolca işlendiği görülmektedir. Hâkimiyetin simgesi olan bu rakam “6”, türbe ve şadırvan gibi rahmet ve merhametin yoğunca hissedildiği yerlerde değil (I. Abdülhamid Han türbesinde müseddes şeşhane tuğlası kullanılmıştır) daha ziyade Yaratıcı’nın (cc) evi sayılan cami ve idari merkezler olan saray ve paşa konaklarında kullanılmıştır. Camilerde altı rakamı kendini tezyinatlar dışında şerefe veya minare sayılarında ve yapı iskeletlerinde de gösterir. “Mimar Sinan’ın altıgen baldaken sistemdeki yapıları olan Beşiktaş Sinan Paşa, Topkapı Kara Ahmet Paşa, Babaeski Semiz Ali Paşa, Fındıklı Molla Çelebi, Kazasker Ivaz Efendi, Kadırga Sokullu Mehmet Paşa ve Üsküdar (Nurbanu) Atik Valide camileri” (Erarslan, 2018, s. 32) bu tip altı köşeli yapı örnekleri arasındadır. Erarslan’ın çalışmasına göre Mimar Sinan, dört farklı tipte altıgen cami yapısı inşa etmiştir (2018, s. 37-38). Sinan’ın eseri olan üç camideki kare ve müseddes (altıgen) süslemeleri Ekizler Sönmez (2017) ele almıştır. Mimar Sinan, öncesinde Edirne Üç Şerefeli Camiini de altıkenar bir plan üzerine inşa etmiştir.
Günümüz modern mimarisinde de altıgen formların yapılarda kullanımı hem iç hem de genel mimaride ivme kazanarak devam etmektedir. Kaynakçada bu meseleye örnek olarak bazı internet adresleri verilmiştir. Altıgenin bir başka kullanım kolaylığı da modüler yapılarda istenilen ölçülerde değişimlere rahatça intibak ettirilmesidir. “Arıların kullandığı altıgen petek sistemi, en az malzeme kullanarak hem dayanıklı hem ısı yalıtımlı hem de geniş hacimli yapı sistemleridir. Arı larvaları bu peteklerde gelişir. Kenar uzunluğu az ve hacmi büyük olduğu için ısının muhafaza edilmesi kolaydır. Ve içerisinin hacmi büyük, dış cephesinin kapladığı alan az olduğu için maliyeti azdır” (bilimsenligi.com). Canbeyli ve Özen Yavuz’un Hales’den aktarımıyla “Bilim insanları yaptıkları araştırmalar sonucu daire, beşgen ve sekizgen gibi şekillerde boşluk kaldığını, kare ve üçgende ise, aynı hacmi doldurmak için gereken duvar çevresinin daha fazla olduğunu bu yüzden en az malzeme ile bir alanı optimum şekilde bölmek için altıgenin en ideal şekil olduğunu ispatlamışlardır.” (2018, s. 26 ). Hales ise (2001) altıgenin diğer formlara göre yapılardaki avantajlarını hesaplamış ve çok daha tasarruflu olduğunu ispat etmiştir.
Kaynaklar:
Arslan, A. (1995). Büyük Kur’an Tefsiri, (9. Cilt). Arslan Yayınları.
Âşık Paşa (2000). Garib-Nâme 1-2. (Haz. Kemal Yavuz). İstanbul. ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10669,garib-namepdf.pdf?0 (15-07-2020).
Canbeyli, Y. ve Özen Yavuz, A. (2018). Architectural Product Design with Nature-Inspired Shaping Approach: Biomimesis. International Journal of Scientific and Technological Research, 4(5), 23-30.
Çelik, A. (2019). Sayı Sembolizmi Bağlamında “Garîb-Nâme”. Gazi Türkiyat, 24,67-92.
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları (2011). Kur’an-I Kerim Meâli. (Haz. Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 542, Kaynak Eserler 30, Ankara.
Ekizler Sönmez, S. (2017). Mimar Sinan Camileri ve İslam Sanatında Geometrik Desenler Kare ve Altıgen Kurgulu Desenler. Klasik Yayınları.
Erarslan, A. (2018). Mimar Sinan’in Altıgen Baldaken Sistemli Camilerinde Taşıyıcı, Örtü ve Mekân İlişkisi. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), Cilt 5(13), 31-48. DOI: 10.17822/omad.2018.109
Hales, T. C. (2001). The Honeycomb Conjecture. Discrete & Computational Geometry, 25(1), 1-24. http://dx.doi.org/10.1007/s004540010071
Heyet (2006). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (Ed. Zafer Erginli), Kalem Yayınevi.
Hüseyin Dinç, Mimaride Altıgen Biçimlenme. https://tr.pinterest.com/hseyindin/mimaride-altigen-bi%C3%A7imlenme-in-architecture-the-he/ (30.07.21)
İmzasız, Altıgen Mimari Kurgu. https://xxi.com.tr/i/altigen-mimari-kurgu (30.07.21)
İmzasız, İç Tasarım ve Mimaride Altıgen Kullanımına 20 Mükemmel Örnek. https://www.farklifarkli.com/ic-tasarim-ve-mimaride-altigen-kullanimina-20-mukemmel-ornek/ (30.07.21)
İmzasız, İnşaatta Altıgen Mimari Kullanımı İle Depreme Karşı Dayanıklılığın Arttırılıp Maliyetin Azaltılması. https://www.bilimsenligi.com/insaatta-altigen-mimari-kullanimi-ile-depreme-karsi-dayanikliligin-arttirilip-maliyetin-azaltilmasi.html/
Schimmel, A. (1991). Sayıların Gizemi, (Çev. Mustafa Küpüşoğlu), Yayın No: 123, İnceleme Dizisi: 23, Kabalcı Yayınevi.
Yücel, D. (2021). Türk-İslam Mimarisinde “Sekiz”.